Theo các cụ cao niên trong làng Nhân Cao, không ai biết chính xác CC MĐCC có từ bao giờ. Chỉ biết rằng trò diễn này gắn liền với lễ hội Ngư võng phường truyền thống của làng, được tổ chức từ ngày mùng 8 đến 12 tháng Giêng âm lịch hằng năm. Trải qua bao thăng trầm của thời gian, dù trò diễn từng có lúc bị mai một, nhưng vẫn luôn hiện diện trong tâm thức người dân nơi đây. Những nghệ nhân đi trước vì yêu mà gìn giữ, truyền dạy, và bồi đắp cho đội ngũ kế cận. Cứ thế, bằng sự đóng góp thầm lặng của nhiều thế hệ, trò diễn dân gian CC MĐCC đã được bảo tồn và tiếp nối cho đến hôm nay.

Đặc biệt, niềm vui và tự hào lớn đã đến với người dân làng Nhân Cao khi vào tháng 2/2024, hát chèo chải và điệu múa đèn chạy chữ được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho giá trị nghệ thuật độc đáo và tâm huyết gìn giữ của các nghệ nhân dân gian, trong đó có bà Nguyễn Thị Thủy.

Cơ duyên bà Thủy đến với CC MĐCC bắt đầu khi bà làm dâu trong gia đình nghệ nhân Nguyễn Thị Chua. Cụ Chua từng là diễn viên có tiếng trong đội múa của làng, tham gia nhiều chương trình nghệ thuật lớn trong và ngoài tỉnh. Cụ cũng từng đoạt Huy chương Vàng của Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) tại Liên hoan văn nghệ quần chúng toàn quốc khu vực III năm 1979 với tiết mục múa đèn xuất sắc. Sẵn có tư chất ca hát cùng sự yêu thích và được chỉ dạy tận tình từ mẹ chồng, bà Thủy nhanh chóng nắm vững “linh hồn” của CC MĐCC. Sau đó, bà được đi lưu diễn cùng đội, được đứng trên sân khấu lớn và trở thành tài năng trẻ được các nghệ nhân dìu dắt, truyền thụ kinh nghiệm và “ngón diễn” trong nghề.

Theo bà Thủy và các cụ trong làng, CC MĐCC là sự kết hợp hài hòa giữa hát chèo chải cổ và múa đèn. Phần hát chèo chải cổ gồm 4 bài: hát giảo chải, hát múa quạt, hát chèo thuyền, hát giáo chân sào, với nội dung ca ngợi công đức Đức Thánh Cả, Thành hoàng làng, và thể hiện ước vọng về cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Phần múa đèn chạy chữ bao gồm hát giáo đèn, hát chúc, hát mừng, kết hợp với tổ khúc múa đèn, xếp thành 5 chữ: Nhất, Nhị, Tam, Tứ, Ngũ — tượng trưng cho sự đoàn kết, thịnh vượng của người dân làng. Màn diễn kết thúc bằng hình ngôi sao 5 cánh do các diễn viên xếp thành. Người múa thường mặc áo mớ ba thắt lưng xanh, váy lụa đen, đầu đội khăn vàng dây, tay cầm đạo cụ như mái chèo sơn son, quạt, cờ…

“Khó nhất trong MĐCC là phải giữ được ngọn đèn cháy liên tục trên đầu suốt màn múa với nhiều động tác chuyển động mạnh, trong khi vẫn giữ được phong thái uyển chuyển, mềm mại của người biểu diễn. Đèn đội đầu trong múa đèn Nhân Cao gồm 5 cái cốc gắn trên đĩa, bên trong mỗi cốc đều có nến cháy sáng”, bà Thủy chia sẻ.

Việc gìn giữ trò diễn không hề dễ dàng, đặc biệt với một người phụ nữ làm nông, phải lo toan việc nhà và chăm sóc cha mẹ già như bà Thủy. Nhưng việc gìn giữ nghề, với bà, là điều không thể không làm. Sau khi phát hiện những người có năng khiếu, bà cùng các đoàn thể đến gặp gỡ, vận động, trò chuyện thân tình để khơi gợi tinh thần trách nhiệm với di sản văn hóa của quê hương. Bà còn linh hoạt tổ chức hoạt động của đội văn nghệ theo hướng vừa gắn kết cộng đồng, vừa gìn giữ được bản sắc nghệ thuật dân gian.

Hiện đội múa của làng có 18 thành viên — là nông dân địa phương, sáng cầm cuốc ra đồng, tối cầm đèn, trống đi tập luyện. Họ không chuyên nghiệp nhưng mang trong mình ngọn lửa đam mê từ sự truyền dạy tận tâm của bà Thủy. Bà kiên nhẫn chỉ từng động tác, truyền lại cả kỹ thuật lẫn tinh thần như cách mẹ chồng và các nghệ nhân đi trước từng làm với bà. “Học được thì phải truyền lại, không chỉ truyền nghề mà còn truyền cả trách nhiệm, để mỗi người cảm thấy mình là một phần của di sản văn hóa làng”, bà Thủy bộc bạch.

Sự cống hiến của bà Thủy đã được cộng đồng ghi nhận. Dưới sự dẫn dắt của bà và các cụ cao niên, đội văn nghệ làng Nhân Cao nhiều lần giành giải thưởng trong các kỳ liên hoan, hội diễn cấp huyện, tỉnh như: Giải Nhì tại Liên hoan văn hóa các dân tộc Thanh Hóa lần thứ XIV năm 2012; Giải A tại Liên hoan văn hóa các dân tộc tỉnh lần thứ XVIII chào mừng Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XIX, nhiệm kỳ 2020–2025... Bản thân bà cũng đạt nhiều giải thưởng cá nhân như: Giải Nhất Hội diễn nghệ thuật tuổi trẻ toàn huyện năm 1985; Giải Giọng hát hay tại Liên hoan Tiếng hát người cao tuổi huyện Thiệu Hóa năm 2017...