Mộ vua Lê Ý Tông tại xã thôn Nguyên Sơn (xã Thiệu Nguyên cũ), nay là xã Thiệu Hóa

Lê Ý Tông, tên thật là Lê Duy Thần (còn ghi là Lê Duy Thận), sinh năm 1719, là con trai thứ 11 của vua Lê Dụ Tông và là em ruột của vua Lê Thuần Tông. Khi Lê Thuần Tông mất vào tháng 4 năm 1735, quyền lực thực tế nằm trong tay chúa Trịnh Giang – người đứng đầu phủ chúa, đã chủ động chọn Lê Duy Thần kế vị ngai vàng, lên ngôi hoàng đế vào ngày 27 tháng 4 năm 1735, tức năm Ất Mão. Ông lấy niên hiệu là Vĩnh Hựu, trở thành Lê Ý Tông.

Theo ghi chép trong Khâm định Việt sử thông giám cương mục , lý do lựa chọn Lê Duy Thần không xuất phát từ nguyên tắc kế thừa hay đức độ vượt trội, mà bởi ông còn trẻ, dễ điều khiển và có mối liên hệ gần gũi với họ Trịnh – đặc biệt là bà ngoại thuộc gia tộc Trịnh. Trong bối cảnh ấy, ngai vàng không còn là đỉnh cao quyền lực chính trị mà trở thành một biểu tượng được phủ chúa sử dụng để hợp pháp hóa quyền lực của chính mình.

Lê Ý Tông trị vì trong 6 năm (1735–1740). Đây là giai đoạn đầy sóng gió, không chỉ vì bản thân ông không nắm quyền thực sự, mà còn bởi xã hội rối ren do sự lộng quyền và hoang dâm vô đạo của chúa Trịnh Giang. Chúa Trịnh say mê tửu sắc, bỏ bê chính sự, khiến triều đình suy thoái, dân chúng lầm than. Trong bối cảnh ấy, vua Lê Ý Tông dù ở thế bị động, vẫn không ngừng nỗ lực giữ gìn đạo lý triều chính, khơi dậy chút ít quyền uy của vương triều Lê đã suy tàn.

Đặc biệt, trong năm đầu tiên lên ngôi, ông đã thực hiện một số chính sách nhân đạo như giảm thuế tô, xá tội cho thiên hạ nhân dịp “Xuân hòa thánh tiết” ngày sinh của mình. Dù các chính sách cải cách mang tính hình thức nhiều hơn thực chất do quyền lực bị giới hạn, nhưng cũng phần nào thể hiện thiện chí và lòng dân của ông.

Năm 1740, Trịnh Doanh, em của Trịnh Giang được đưa lên thay thế làm chúa. Với mong muốn củng cố lại đạo lý chính thống, Trịnh Doanh đã xin vua Lê Ý Tông nhường ngôi cho Lê Duy Diêu, cháu ruột của ông (con trưởng của Lê Thuần Tông), người sau này trở thành vua Lê Hiển Tông.

Thay vì chống cự hay giữ ngôi, Lê Ý Tông chủ động tuân thủ nguyên tắc “đích tôn thừa trọng”, vui lòng nhường lại ngôi báu cho cháu, hành động được đánh giá rất cao bởi các sử gia. Tiến sĩ Nguyễn Hữu Tâm (Viện Sử học) từng khẳng định: "Mặc dù đang tại vị nhưng tuân thủ nguyên tắc đạo lý, vua Lê Ý Tông đã thể hiện một nhân cách đáng kính, một tư duy chính trị vượt lên hoàn cảnh."

Sự kiện này là điểm sáng trong bức tranh ảm đạm của thời kỳ Lê -Trịnh, minh chứng cho khí chất quân vương, lòng vị tha, và đạo đức vững vàng của Lê Ý Tông. Ông đã đặt lợi ích triều đình và quốc gia lên trên quyền lợi cá nhân, điều không phải vị vua nào trong lịch sử phong kiến cũng có thể làm được.

Sau khi trở thành Thái Thượng hoàng, Lê Ý Tông sống lặng lẽ trong cung, tránh xa quyền lực và những cuộc đấu đá chính trị nơi triều đình. Tháng 6 nhuận năm Kỷ Mão (1759), ông từ trần, hưởng thọ 40 tuổi. Thi hài được triều đình an táng tại làng Phù Lê, nay là thôn Nguyên Sơn, xã Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa, quê cha đất tổ của triều Lê.

Đặc biệt, lăng mộ của vua Lê Ý Tông sau nhiều năm bị thời gian vùi lấp đã được phát hiện một cách tình cờ vào năm 1977 trong quá trình san đất làm nhà của bà Lê Thị Lý. Sự xuất hiện trở lại của khu lăng mộ này không chỉ mang ý nghĩa khảo cổ học và văn hóa đặc biệt, mà còn là minh chứng sống động cho sự hiện diện bền vững của lịch sử nhà Lê Trung hưng trên mảnh đất linh thiêng Phù Nguyên – nơi khởi nguồn của nhiều bậc đế vương nước Việt.

Dù chỉ trị vì trong thời gian ngắn và chịu sự chi phối từ phủ chúa, Lê Ý Tông vẫn được hậu thế ghi nhận là vị vua có nhân cách mẫu mực, tuân thủ đạo lý, giàu lòng vị tha và có ý thức chính trị chính thống. Ông là biểu tượng cho những người đứng đầu dám sống vì đại cục, đặt lợi ích quốc gia lên trên vinh quang cá nhân. Trong bối cảnh nhà Lê đã suy tàn thực quyền, ánh sáng từ nhân cách của Lê Ý Tông vẫn đủ để soi rọi một chương lịch sử tưởng như lặng lẽ nhưng đầy giá trị đạo đức và tư tưởng.

Ngày nay, Lăng mộ Lê Ý Tông, Di tích lịch sử văn hóa tọa lạc tại (xã Thiệu Nguyên, huyện Thiệu Hóa cũ), nay là xã Thiệu Hóa.

Lăng mộ của ông từng bị thời gian vùi lấp và chìm vào quên lãng qua biến thiên thế kỷ. Mãi đến năm 1977, khi bà Lê Thị Lý, một người dân trong vùng san đất làm nhà, khu mộ cổ mới tình cờ được phát lộ. Cuộc phát hiện này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, không chỉ đánh dấu sự tái hiện của một phần lịch sử vương triều Lê, mà còn góp phần khẳng định giá trị khảo cổ và văn hóa của vùng đất này. Theo các tư liệu địa phương, cấu trúc lăng mộ cho thấy sự tôn nghiêm của nơi yên nghỉ dành cho một hoàng đế: quy mô lăng tương đối rộng, xây bằng gạch cổ, hình chữ nhật, có phần mộ chính và các thành phần phụ cận.

Sau khi được phát hiện, khu lăng mộ Lê Ý Tông đã được chính quyền và nhân dân địa phương trân trọng bảo vệ, trở thành địa chỉ đỏ trong hành trình tìm về cội nguồn vương triều Lê. Hiện nay, tuy chưa được trùng tu hoàn chỉnh, nhưng lăng vẫn giữ được những dấu tích cơ bản, gợi nhớ về một thời quá khứ huy hoàng. Trong bối cảnh phong trào gìn giữ và phát huy giá trị di tích lịch sử đang lan tỏa mạnh mẽ, việc bảo tồn và tôn tạo lăng mộ Hoàng đế Lê Ý Tông là hành động cần thiết, nhằm tôn vinh di sản văn hóa và giáo dục truyền thống đạo lý cho thế hệ mai sau.

Lăng mộ vua không chỉ là chứng tích vật thể về một triều đại, mà còn là biểu tượng tinh thần, nơi hậu thế có thể lắng đọng chiêm nghiệm về đạo lý, nhân cách và lòng yêu nước của một vị quân vương. Với giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt, nơi đây xứng đáng được quan tâm bảo tồn, nghiên cứu sâu hơn và từng bước đầu tư tôn tạo, để trở thành một di tích lịch sử, văn hóa cấp tỉnh, tiến tới xếp hạng cấp quốc gia, góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa của xứ Thanh - vùng đất “đế vương”.